Anvay | अन्वय

अन्वय आत्ममग्न असण्याचा

टीव्हीवर कार्यक्रम पाहत निवांत पहुडलेलो. शेजारीच मोबाईल पडलेला. रात्री दहा-अकराची वेळ असावी. फेसबुक, व्हॉटसअप, हाईकची घरं शोधत कुठून कुठून येणारे मॅसेज इनबॉक्स मध्ये येऊन धडकतायेत. वेगवेगळ्या रिंगटोन्सचा आवाज आपल्या आगमनाचा सांगावा घेऊन येतायेत. त्या आवाजांनी लक्ष विचलित होते. कोणते मॅसेज आलेयेत, हे पाहण्यासाठी उत्सुकतेने मोबाईल उचलतो. एव्हाना इनबॉक्समध्ये येणाऱ्या आगंतुक संदेशांची गर्दी बरीच वाढत चालली आहे. मॅसेज चाळताना मोबाईलमधील संपर्क नामावलीत आसनस्थ असणाऱ्या माझ्या एका सहकाऱ्याच्या नावाकडे लक्ष गेले. सहसा कोणाला मॅसेज न पाठवणारा हा गडी. ठरवून मॅसेज पाठवतो म्हणून कुतूहल जागे झाले. वाचून पाहूया, म्हणून पाहिला. ‘संपर्कमाध्यमे: किती उपयुक्त किती अनउपयुक्त’ याबाबत त्याला काही मुद्दे हवे होते. कुठल्यातरी निबंध, वक्तृत्त्व स्पर्धेत त्याचा चिरंजीव सहभागी झाला होता. म्हणून ते पाठवण्याची विनंती केलेली. तो मॅसेज वाचून क्षणभर मनाशीच हसलो. मीडियाचे माध्यम वापरून तू तरी काय करतो आहेस? असा प्रश्न त्याला विचारावासा वाटला, पण तो मोह टाळून त्याच्या समाधानासाठी दिले काही मुद्दे पाठवून.

निमित्त म्हणून हाती घेतलेल्या मोबाईलच्या मायाजालात एव्हाना नकळत गुंतत गेलो. आलेले मॅसेज वाचतांना त्यात हरवलो कधी ते कळलेच नाही. अर्थात हेही नेहमीचेच. एकदा का या मोहजालात गुंतले की, कोळ्याच्या जाळ्यात गुरफटलेल्या किटकासारखी स्थिती होते. कितीही सुटायचा प्रयत्न करा मुक्तता होणे अवघड. गुरफटणेच जास्त. समोर टीव्हीवर जाहिरातींचा अखंड रतीब सुरु. त्यांचा गलका वाढलेला. प्रत्येकजण आपलेच उत्पादन कसे उत्तम, हे पटवून सांगतोय. ते सांगण्यासाठी गरज असली काय, नसली काय, तरी आखीव, रेखीव देहाच्या लावण्यवती लचकत, मुरडत सुहास्य वदनाने पडद्यावर येतात. नाजूक किणकिणत्या आवाजाने काही सेकंदाचा संवाद साधतात. तुमची इच्छा असो वा नसो, तुम्ही टीव्ही घेतला, त्यासाठी डिश आणला तर आम्ही ठरवू तेच पहा, हे त्यांनी परस्परच ठरवलेलं. कार्यक्रम पाहण्यासाठी महिन्याचे काही पैसे तुम्ही मोजत असलात तरी. दुसरा विकल्पच नसल्याने आलिया भोगाशी... म्हणत समायोजन साधणे एवढेच दर्शकाच्या हाती असते. या जाहिराती कितीजण मनापासून पाहतात, ते जाहिरातदारांनाच माहीत. ब्रेकमध्ये मोबाईल हाती घेऊन बसतो. मोबाईलच्या स्क्रीनवर लक्ष केंद्रित झाल्याने त्या आरडाओरडीचा परिणाम गोंगाटाशिवाय दुसरा शून्यच. मॅसेज एकेक करून वाचले जातायेत. काही आधी, काही नंतर एवढाच काय तो फरक.

मोबाईल आवश्यक की अनावश्यक, हा वादाचा विषय असू शकतो. त्याचं समर्थन करणारे तो दैनंदिन जीवनाची अनिवार्य आवश्यकता कसा ते आग्रहाने सांगतात. विरोधी मत असणारे हे उगीचच ओढवून घेतलेलं विकतचं दुखणं असल्याचं पटवून देतात. कुणी काही म्हणाले, नाही म्हणाले तरी यामुळे परिस्थितीत फारसा काही फरक पडत नाही. ज्याला जे करायचे, ते तो करतो, हेच वास्तव आहे. तसे नसते तर स्मार्ट झालेल्या मोबाईलने माणसांच्या मनांवर एवढी मोहिनी घातलीच नसती. घरात एकवेळ पुरेशा सुविधा नसल्या तरी चालेल; पण मोबाईल असलाच पाहिजे, हा सार्वत्रिक आग्रह. कधीकाळी संवादापुरता सीमित असणारा मोबाईल तंत्रक्रांतीच्या मार्गाने विकसित होत स्मार्ट झाला; पण माणसे तंत्रज्ञानाचा वापर करताना आपला अंगभूत स्मार्टनेस विसरली. महिन्यामहिन्याला बदलणाऱ्या त्याच्या रंगरुपाने विचलित झाली. कंपन्यांमधील तीव्र व्यावसायिक स्पर्धेतून तो नुसता स्मार्टच नाही, तर सुंदर आणि स्वस्तही झाला. संवादाव्यतिरिक्त संप्रेषणाच्या साऱ्या प्रवाहांना आपल्यात सामावून घेताना प्रतिष्ठेचे प्रतीक बनला. नवा मोबाईल, त्याचे नवे मॉडेल हाती असणे प्रगती, तर जुन्या मॉडेलसह वावरणे तंत्रक्षेत्रातील मागासपणा समजला जातोय.

काळासोबत तंत्रज्ञानही कूस बदलते आहे. ते आवश्यकही आहे. तंत्रज्ञानाला परिणत संवेदनांचा स्पर्श असला, तर ते उपयुक्त असते, याबाबत कुणाच्या मनात संदेह असण्याचे कारण नाही. हल्ली सर्वच क्षेत्रात संवेदनांचा प्रवास उतरणीला लागल्याचे बोलले जाते. विश्वाच्या पसाऱ्यात माणसांचे वेगळेपण अधोरेखित करणारे काही असेल, तर त्याच्याजवळ असणारे संवेदनशील मन. मनाचे व्यापार प्रसंगोत्पात कसे असतील, असावेत; याचं विश्लेषण मानसशास्त्रज्ञ करतील. पण हल्ली संवेदनांचा अर्थच मानसशास्त्रज्ञांनाही कळणे अवघड होत चालले आहे की काय, असे वाटण्याइतपत माणसांचे विचार गोठत चालले आहेत. भावना बोथट होत आहेत. रस्त्यावर घडणाऱ्या अपघातात मदत करा, म्हणून फलक समोर दिसत असतात. दुर्दैवाने रस्त्यावर एखादा अपघात घडतो, तेव्हा मदती ऐवजी कुणीतरी आपल्याकडील मोबाईलमध्ये रक्ताळलेले चेहरे चित्रांकित करण्यात गुंतलेला असतो. त्याला ते फॉरवर्ड करायची घाई झाली असते. अपघातग्रस्त मदतीची याचना करीत अखेरच्या आचाक्यांकडे सरकत असतो आणि याच्या मोबाईलचा कॅमेरा झूम होऊन वेदनांनी विव्हळणाऱ्या चेहऱ्याजवळ पोहचत असतो. कुठलं हे आपलं माणूसपण? अशावेळी विचारांना थोडातरी वाव नसावा का? की माणसांची मनेही बर्फासारखी गोठत चालली आहेत?

कुणीतरी तो-ती कुठल्याशा तरल क्षणी एकमेकांच्या समीप येतात. स्नेहाच्या रेशीमधाग्यांचे गोफ विणले जातात. सहवासातून सहजपणे जवळीक वाढवण्याचं काम निसर्ग करीत राहतो. माणसं त्याला प्रेम, मैत्री, स्नेह वगैरे अशा काही गोंडस नावांची लेबले लावतात. झोपाळ्यावाचून झुलणाऱ्या क्षणांना सोबत घेऊन मने स्वप्नांच्या आकाशात विहरत असतात. त्या हळुवार क्षणांना स्मृतीच्या कोंदणात कायमचे कोंडण्याचा मोह ठरवूनही टाळता येत नाही. कॅमेराच्या डोळ्यांनी दृश्ये नजरबंद होतात. टिपलेल्या छब्या स्वतःच्या मर्जीने फेसबुकच्या वॉलवर चिटकवल्या जातात. अर्थात हा स्वखुशीचा सौदा असला, तरी त्याला सर्वजनिकतेचा स्पर्श लाभतो, तेव्हा संस्कारांच्या सीमारेषांचे सीमोलंघन घडते आहे का, हे पाहण्याचा विचार मनात येतोच असे नाही. हवे नको ते कॉमेंट्स ललाटी मिरवत त्यांचा प्रवास घडत राहतो. आप्त, मित्र, स्नेही अशा मार्गावरून प्रवास करीत राहतो. त्याच त्या छापाचे अर्थहीन लेबले ललाटी लावून त्यास अप्रतिम म्हणण्याची अहमहमिका लागते. आशयघन शब्दांचा दुष्काळ असलेल्या फालतू कॉमेंट्सची रेखाटने करीत ती पोस्ट भटकत राहते. कधी कुण्या छुप्या नजरेचा पाठलाग घडत राहतो. नको तितक्या समीप आणणारे क्षण कॅमेराच्या करामतीने कंटकांच्या कराल हाती लागतात. आणि पुढचा वेदनादायी प्रवास सुरु होतो. ते सार्वजनिक होताना कुणा अश्राप जिवाचे आयुष्य पणाला लागते. विकृत मानसिकता धारण करून वावरणाऱ्या विचारांचे विकृत शब्द एखाद्या पोस्टवर शब्दांकित होऊन जटिल प्रश्न निर्माण करतात. छुप्या नजरेने कॅमेरा कुठे डोकावेल, हे सांगणं ब्रह्मदेवालाही अवघड आहे. सार्वजनिक ठिकाणी सावज हेरण्यासाठी विकारग्रस्त नजरा भिरभिरत असतात. कपड्यांच्या दुकानातील ट्रायलरूम्सपासून हॉटेल्समधील रूम्सपर्यंत. तेथील मिनिटाच्या चित्रीकरणाने अनेकांच्या आयुष्याची झालेली वाताहत आपण ऐकतो, तेव्हा मनात विचार येतो, ‘माणसा माणसा कधी होशील रे माणूस.’

डोंगराच्या सुळक्यावर बसून मुलांनी काढलेला सेल्फी काही दिवसापूर्वी सर्वत्र संचार करीत होता. पाय खाली सोडून ही मुले बसली होती तेथून शेकडो फूट खोल दरी खाली. पाहणारा अवघडून जावा असे दृश्य. सेल्फी काढणाऱ्यांच्या चेहऱ्यावर आपण कोणी जगज्जेते सिकंदर, नेपोलियन असल्याचे भाव. एका क्षणाची चूक आणि तिचे भीषण परिणाम काय असू शकतात, हे न समजण्याइतपत ही पोरं विचारांनी वंचित असतील का? सेल्फीच्या नादात जीव गमावणाऱ्यांची उदाहरणे काही कमी नाहीत. जगात रोज लाखोंच्या संख्येने सेल्फी माध्यमांतून फिरत असतात. उगीचच वेडेवाकडे चेहरे करून, विक्षिप्त हावभाव करीत  काढलेली छायाचित्रे फॉरवर्ड करून त्यांना लाईक्स, कॉमेंट्स किती येतील, याची वाट पाहणारे अनेक वेडे जगात आहेत. सतत सेल्फी काढून स्वतःला मिरवत राहावसं वाटणं मनाचा असमतोल प्रदर्शित करीत नाही का? सेल्फी आजार होऊ पाहतो आहे. वैयक्तिक जीवनातील कोणत्या गोष्टी सार्वत्रिक कराव्या, याचेही तारतम्य प्रसिद्धीसन्मुख राहणाऱ्यांना नसावे का? अशा माणसांना स्थलकालाचे काही भान नसावे का? या प्रश्नाचे उत्तर त्यांच्या वर्तनात दडलेले असते. माणसाला मुळात मिरवण्याची हौस असतेच. तो कितीही नाही म्हणत असला तरीसुद्धा. कोणीतरी आपल्याला पाहतो आहे, आपल्या वर्तनाला अधोरेखित करतो आहे. हे विचार सुखावणारे असतात. हल्ली मिरवण्यासाठी अनेक प्रगत, अधिक वेगवान साधने हाती आल्याने मिरवणूक सुलभ झाली आहे, हेही सत्यच.

काही दिवसापूर्वी माध्यमांच्या संदर्भात आम्हा मित्रांमध्ये बोलणे सुरु असताना माझ्या एका स्नेह्याने त्याच्या मित्राच्या वर्तनविषयी त्याला आलेले अनुभव सांगितले. म्हणाला, स्वतःभोवती प्रसिद्धीचे आभासी वर्तुळ तयार करून त्यातल्या मृगजळी सहवासात रमणारा हा माणूस. त्याच्या स्वभावाचे अनेक परिचितांनी अनेक मार्गांनी विश्लेषण केले. या माणसाबाबत सगळीकडून उत्तर एकच, स्वतःला मिरवून घेण्यापलीकडे याच्याकडे आणखी काहीही नाही. काहींना मिरवण्याची हौस असते, त्यातलाच हा एक. काहीही करेल, पण प्रसिद्धीच्या प्रकाशात आपण राहायलाच हवे, असे वाटणारा. तीच जगण्याची निदान आपल्यापुरती तरी सुयोग्य रीत मानणारा. कुणी निंदा अथवा वंदा... असे याचे वावरणे. फेसबुकवर शेकडो मित्र, त्यांचे हजारो लाईक्स, व्हॉट्सअपवर एवढे मित्र, त्यांचे असे गृप, हे सांगण्यात श्रीमंती मानणारा. आत्मस्तुतीत रमणारा. स्वतःसाठी अनेक बिरुदावल्या लावून घेणारा. समोरची माणसे आपलं निरीक्षण करतायेत, वर्तनाचे विश्लेषण करीत आहेत. ते काय म्हणतील, याची जराही तमा न बाळगणारा. बरे कुणी समजावून सांगितले, तरी वर्तनात काडीचाही फरक न पडणारा. अशी माणसे शेकड्याने आपल्या आसपास संचार करीत असतात. समाज यांच्याकडे सोयीस्करपणे दुर्लक्ष करीत असतो. आत्ममग्न माणसांसाठी माध्यमे मदतीला धावून आली आहेत. व्हर्च्युअल जगात रमणाऱ्यांना अॅक्च्युअल जगाशी डिसकनेक्ट करणारी मनोवृत्ती अमरवेलप्रमाणे वाढतेच आहे. ज्या झाडाच्या पर्णसंभारावर चढली तेथूनच विस्तारणारी. अशा काही प्रसिद्धीपरायण पुण्यात्म्यांच्या सहवासाने पावन होणारी ही साधने अशावेळी वैताग वाटायला लागतो.

स्वतःच्या सर्जनशील विचारांचा अविष्कार असेल आणि तसे काही विचार संप्रेषण माध्यमातून पाठवले जात असतील, तर कुणास संदेह वाटण्याचे काही कारण नाही. कुठूनतरी कॉपी करायचं आणि पेस्ट करून मिरवायचं व्यसनच काहींना लागले आहे. ना त्याला अर्थ, ना कोणते मोल. सगळा कचराच उडत असतो इकडे तिकडे. बरे समोरच्यास काय आवडेल, हे त्यांनीच परस्पर ठरवून घेतलेलं. गृपवर एकच मॅसेज परतपरत फिरून येत असतो. तो पाठवतांना जरा विचार तर कराल की नाही. गृपवर आहात तर आधी बघाना काय आलंय; पण नाही, यांना घाई झालेली. कुठल्यातरी फालतू चित्रावर, संदेशावर पसंतीची मोहर अंकित. व्वा! मस्तच! एक नंबर! असे काय काय लेबले लावून मैत्रीच्या गंधाने उतावीळ गृप दरवळत असतात. हल्ली तसेही माणसांच्या चेहऱ्यावरचे प्रसन्न हसू हरवलेच आहे. ते स्माईलीतून उसनवार घेऊन हसरे चेहरे शोधण्याचा तर्कहीन प्रयत्न घडत राहतो. वाढदिवस शुभेच्छांच्या शुष्क कर्मकांडात पार पाडण्याची चढाओढ लागलेली असते. चित्रांचे केक आणि कुणीतरी केलेल्या अर्थहीन विशेषणांनीमंडित काव्यपंक्ती पाठवण्याची स्पर्धा सुरु असते. वाढदिवस साजरा करताना चिखलात लोळून घेतल्यासारखा केक चेहऱ्यावर चिटकवून काढलेले फोटो नित्याचे झाले आहेत. औपचारिक अभिनंदनात पार पडणाऱ्या वाढदिवसाला शुभेच्छा न देणाऱ्याच्या मनात खंत असते. मी शुभेच्छा दिल्या नाहीत म्हणून समोरच्यास वाईट तर वाटणार नाही ना! म्हणून पाठव काहीतरी. माणूस भावनांनी एवढा क्षूद्र झाला आहे का? कुणी शुभेच्छा नाही दिल्या, म्हणून वाढदिवस पुढे वाढायचा राहणार आहे का?

माणूस समाजशील वगैरे असल्याचे म्हटले जाते. पण समाजपरायण असणे आणि तसेच वर्तने यात बरंच अंतर वाढत चाललंय. समाजाच्या प्रगतीसाठी माध्यमांतून काहीच घडत नाही, असे नाही. काही चांगलेही घडते आहे. पण सामाजिकतेच्या नावाखाली संपर्कमाध्यमातून चमकण्याची संधी शोधली जाते, तेव्हा शहाण्या माणसाने न बोलणंच संयुक्तिक ठरते. कोण्यातरी नेता, अभिनेता, खेळाडूच्या यशाचा उत्सव करणारे अनुयायी कोणती भक्ती प्रकट करतात कोणास ठावूक. इतिहासाच्या पानात विसावलेल्या आणि आपल्या असीम कर्तृत्त्वाची नाममुद्रा कालपटावर अंकित करीत, समाजासाठी आदर्शांची परिमाणे उभी करणाऱ्या थोरांच्या जीवनाचे चित्रण करून त्याखाली आपली छबी चित्रांकित करणाऱ्यांना महापुरुषांचे इहलोकी घडलेले अनुपम कार्य अभ्यासाने तरी अवगत झाले आहे का? असा प्रश्न कोण्याही विचारी माणसाच्या मनात आल्यास नवल वाटायला नको. बरे येथेही थोरांच्या कार्याला विविध जाती, धर्म, पंथ, वंश आदी चौकटींमध्ये बंदिस्त केलेले. ज्यांनी जात, धर्म, वंश भेदांच्या भिंती उभ्या करण्याचा कधी चुकुनही विचार केला नाही. अवघं विश्वच आपलं घर समजून जीवनयापन करणारी ही निर्मोही माणसे. चमकणाऱ्या माध्यमांच्या जगात आंधळ्या अनुयायांच्या विचारांच्या वर्तुळात कोंडले जातात. खरंतर ज्यांच्या जीवनकार्याच्या ज्योतीच्या प्रकाशात सद्विचारांचा पथ सहज सापडावा, त्यांच्या विचारांना वैयक्तिक अभिनिवेशात बंदिस्त करून कोणते समाधान प्रसिद्धीपरायण भक्तांच्या अंतर्यामी उदित होते, सांगणे अवघड आहे.

हल्ली कुठल्या कारणांनी माध्यमांचा वापर करायचा, याचं भान समाजाने सोयिस्कररित्या विस्मृतीच्या कोशात टाकून दिले आहे की काय, असे वाटायला लागले आहे. फेसबुकवर माझे हजार मित्र आणि गल्लीत विचारात नाही कुत्रं, अशी स्थिती आसपास दिसते. माणसातला व्हर्च्युअल संवाद वाढतोय; पण अॅक्च्युअल संवाद संपतोय, त्याचं काय? एक काळ होता, जेव्हा माणसं गावाच्या पारावर, घरी, ओसरीवर, अंगणात चार घटका एकत्र येत. आपापसांत बोलणं घडत रहायचं. भावनांच्या वाटावरून आस्थेचा संवाद घडायचा. संवादाला आपलेपणाचा स्नेहिल स्पर्श लाभायचा. सारंकाही फेस टू फेस असायचं. राग, लोभ, मैत्रीचे बंध जुळवत माणसं जवळ यायची. आजचं चेहरा हरवलेलं जगणं नसायचं. हल्ली प्रत्येकच आत्ममग्न होत चालला आहे. मोबाईलच्या चारपाच इंची खिडकीत बंदिस्त होत आहे. मराठीत एक म्हण आहे, नऊ घरं आणि वाकडी दारं. आज घराची दारं बंद आहेत आणि घरात माणसं बंदिस्त. फ्लॅट संस्कृतीत स्पेस नावाचा विचार की विकार मूळ धरू लागला आहे. स्पेस नावाखाली स्वातंत्र्याचा सोयीस्कर अर्थ शोधला जातोय.

हल्ली कुठेही गेले तरी माणसांची डोकी मोबाईलमध्ये आणि डोळे स्क्रीनवर विसावलेले. संवाद मित्रांसोबत, पण अवधान दुसरीकडेच. कार्यालये, सिनेमागृहे, प्रवास काहीही असो साऱ्यांचे डोळे मोबाईलच्या स्क्रीनवर खिळलेले दिसतील. कुठल्यातरी वक्त्याच्या व्याख्यानाचा कार्यक्रम आयोजित केलेला असतो. आधीच सूचित केलेले असते मोबाईल बंद ठेवा. पण कुणीही फारसं मनावर घेत नाही. मध्येच रिंग वाजते. माणसं सरावाने दुर्लक्ष करीत राहतात. काही क्षणभर चिडतात, पण काहीच करू शकत नाहीत. कारण आमचे सार्वजनिक वर्तन असेच असते. एवढेच काय; पण शाळा, महाविद्यालये- जेथे ज्ञानसाधना घडते, तेथे तरी आपापसात संवाद आहे कुठे. पूर्वी शिक्षकदालनात शाळा, शिक्षण, पुस्तके, विद्यार्थी असं काहीकाही शिक्षक आपापसांत बोलत असायचे. चर्चा घडायच्या. वादसंवाद रोजच असायचा. ऑफ तासिका विचारांचा जागर असायच्या. आता प्रत्येकजण मोबाईलमध्ये गुंतला आहे. गुंतलेली माणसे अस्वस्थ होत आहेत. बेचैन झालेली मने उगीच द्वेषाचा, मत्सराच्या मुलाम्याचे मनावर लेपन करीत आहेत. आत्मलीन, आत्ममग्न होणाऱ्या माणसाकडून घडणारी प्रत्येक कृती संवादाला संपवते आहे. अर्थात याची जाणीव कुणास नसेल, असे म्हणणे विपर्यस्त ठरेल. तुटत जाणारी नाती संवादातून कधीकाळी सांधली, बांधली जायची. परिस्थितीच्या आघाताने विखुरलेली माणसे सावरली जात होती. हल्ली नाती विसरलेला संवाद तंत्रज्ञानातून निर्माण झालेली विसंगती ठरू पाहत आहे. दुर्दैव हेच की, हे सगळं माणसांना कळतंय; पण वळत मात्र नाही.

लहानापासून मोठ्यांपर्यंत साऱ्यांच्या मनावर मोहिनी टाकणारं हे तंत्रज्ञान सररास वाईट आहे, असे म्हणण्याचे कारण काहीच नाही. तंत्रज्ञान कधीच वाईट नसते. चांगली किंवा वाईट असते, त्यास वापरण्याची पद्धत. तंत्रज्ञान कोणत्या हातात आहे आणि त्या हाताना नियंत्रित करणारे विचार कसे आहेत, त्यावर त्याचे मोल ठरत असते. तंत्रज्ञानाचा मोठा दोष कोणता असेल, तर ते मुक्त असणे हाच आहे. विचारवंतापासून समाजकंटकांपर्यंत कोणालाही त्याचा वापर करता येतो. वापरकर्ता कोण, कसा असेल त्यावर त्याचे परिणाम ठरतात. कधीतरी अनेक वर्षापासून हरवलेलं कुणी या तंत्रज्ञानाच्या संवादाने सापडते. कुण्या पीडितांच्या मुक्तीचे मार्ग माध्यमांचा वापर करून सापडतात. कुण्या गरजवंतास वेळीच मदत पोहचते. कधी विशिष्ट विचारांचे विखार पेटवून वातावरण कलुषितही होऊ शकते. कुणाच्या आयुष्यभराची पुंजी एका क्लिकने लंपास होते. कुणाच्या नावाने फेसबुकची खोटी पेजेस तयार करून अश्लाघ्य वर्तन घडते. कधी विचारांच्या शांत जलाशयात अविचारांचे विष पेरले जाते. माणसे भडकतात आणि दिसेल त्यावर जाऊन धडकतात. सामाजिक स्वास्थ्य बिघडते. कधी व्यवस्थेच्या विरोधातले आवाज क्रांतीचा उद्घोष करीत माध्यमांच्या भिंतींवर प्रकटतात. तर कधी अन्यायाच्या विरोधात विचारांना धार लावली जाऊन राजकीय, आर्थिक, सामाजिक परिवर्तन घडवता येणे शक्य असल्याचे संदेश येथूनच भटकत राहतात. अज्ञात असणारे परगणे, दुर्लक्षित असणारे काम आणि ते करणारी माणसे, सहज घडणारी सेवा माध्यमांच्या संवादातून समाजासमोर येते. सद्विचारांचे मळे फुलत जातात. असं बरंच कायकाय हे तंत्रज्ञान करू शकतं. अर्थात हे वापरणारे हात कोणाचे आणि त्या हातांना वळण देणारे विचार कोणते आहेत, तेच हे ठरवू शकतात.

डिजिटल इंडियाची स्वप्ने पाहताना प्रगत तंत्रज्ञानाचा उपयोग कसा व्हावा, हे ठरवणं अवघड नाही. तंत्रज्ञानाला स्वतःचा चेहरा असावा तो नुसताच देखणा नसावा, तर विचारांनी युक्त असावा. पण हल्ली विचारांची शक्तीच क्षीण होत चालली आहे की काय, असा संदेह विचारांमध्ये निर्माण होऊ पाहतो आहे. कसलाही विचार न करता पोस्ट फॉरवर्ड करणं. खाजगी जगण्यातले क्षण सार्वत्रिक करणं, एखादं क्षुल्लक यश जगजाहीर करणं, एखाद्याचा वाढदिवस म्हणजे कोण्या महात्म्याचा वाढदिवस असावा, या अभिनिवेशात साजरा होतांना फडकत राहणं. हे जरा अतीच होतंय. मीडियावर सकस, सुंदर, संवेदनशील असंकाही नसतं, असं अजिबात नाही; पण ते बोटावर मोजण्याइतकेच. बाकी सारा उकिरडा, असे कोणास वाटत असेल, तर त्यात चुकीचे काय आहे? तरीही आम्ही या कचऱ्यात का भटकतो आहोत? याचं उत्तर माहीत असूनही कोणी काहीच कसे करीत नसावं? मनात उदित होणाऱ्या अशा प्रश्नांची उत्तरे कोणत्या संपर्कमाध्यमातून शोधावीत?