वेदनांची मुळाक्षरे

आयुष्य आणि त्याला वेढून असणाऱ्या वेदनांचे अर्थ शोधताना स्वतःस खरवडून काढता यायला हवं. अर्थात, हे सगळ्यांना साध्य होतच असं नाही. ज्यांना संभव आहे त्यांच्यासाठीही ते आपण समजतो इतकं सहज, सुगम, सुघड नसतं. वेदना कुठलीही असो, तिचे अर्थ अनुभवल्याशिवाय कसे आकळतील? त्यांची ठसठस टोचल्याशिवाय समजत नसते. जखम झाल्याशिवाय घावांची खोली कळत नाही. 

सुखांची संकल्पित शिल्पे मनःपटलावर कोरता येतात, पण त्याच्या आकृत्या साकारणे सहजपणाने पदरी पडणारे समाधान नसते. सुखांचे परगणे स्वतःच तयार करायला लागतात. त्याच्या विस्ताराच्या सीमा कोरून घ्याव्या लागतात. त्यातही काही न्यून राहतेच. सुखाच्या अनवरत वर्षावाचा संग घडणं अवघडच. सुख शब्दाचा अर्थ समजण्यासाठी नजर कमवायला लागते. प्राप्त परिस्थितीकडे समत्वदर्शी दृष्टीने बघण्यासाठी नजर गवसली की, सुखांचे अर्थ नव्याने उलगडतात. त्यांच्या व्याख्या शोधण्यासाठी अन्य क्षितिजांच्या आश्रयाला जावं नाही लागत. 

आयुष्यात अधिवासास आलेले सुख-दुःखाचे लहान मोठे कण वेचता आले की, अंगणी समाधानाच्या एकेक चांदण्या उमलत राहतात. फक्त मनातला चंद्र प्रकाशत राहायला हवा. हे एकदा जमलं की, आयुष्यातील सुखांचे अर्थ अन् त्यांना असणारे अनेक ज्ञातअज्ञात कंगोरे कळतात. चांदण्याच्या कवेत सामावलेल्या प्रकाशाचे संदर्भ समजले की, समाधानाच्या परिभाषाही अधोरेखित होत राहतात. 

आनंदाच्या परिभाषा सहजपणे काळपटावर अंकित नाही करता येत. आनंद अंतरी नांदता असला की, चैतन्य चेहऱ्यावर विलसते. आयुष्यातून वाहते. जगण्यातून गवसते. ते काही उताराचे हात धरून वाहत नसते. सीमांकित असल्या तरी, आनंदाच्या संकल्पना त्यासाठी अवगत असायला लागतात. अर्थात, हेही खरंय की, कोणाला आनंद कशात, कुठे आणि कसा गवसेल हे सांगणं बऱ्यापैकी अवघड. कुण्या एकाचा आनंद दुसऱ्याच्या वेदनेची व्याख्या असू शकतो. असं असलं, तरी आनंदाची काही अभिधाने असतात. ते अवगत करून घेतले की, आयुष्याला वेढून असणाऱ्या एकेक पैलूंचे अर्थ समजू लागतात.

वेदनांची मुळाक्षरे जगण्याला आकार देत राहतात. आपणच आपल्याला नव्याने समजून घेताना आयुष्याचे एकेक पदर उलगडत राहतात. काही सुटलेलं, काही निसटलेलं, काही सापडलेलं असं सगळंच जमा करीत राहतो माणूस कुठून कुठून. अंतरी वेडी आस बांधून पळत राहतो अखेरपर्यंत. सुखांनी भरलेले घट दारी रचता यावेत म्हणून संचित वगैरे अशी काही नावे देऊन पांघरत राहतो परंपरेच्या भरजरी शाली. त्यांचं भरजरी असणं धाग्यातून उसवत असलं, तरी पुन्हा पुन्हा सांधण्याचा प्रयत्न करीत असतो. टाके घालून कोपरे जोडण्याचा प्रयत्न करीत राहतो. विस्कटलेल्या धाग्यांचा गुंता सोडवण्याचा प्रयत्न करीत मनातल्या श्रद्धांना देव्हारे उपलब्ध करून देत असतो. 

मन अन् भावनांच्या विश्वात विहार करताना विचारांशी सख्य सहजपणे साधता यावं. समाधानाच्या व्याख्या समजून घेता आल्या अन् सुखांचे अर्थ त्यांच्या कंगोऱ्यासह कळले की, आपणच आपल्याला नव्याने सापडतो. संवेदनांचे तीर धरून वाहताना माणूस आयुष्याचे किनारे कोरत राहतो नव्याने. चालत राहतो अपेक्षांचं गाठोडं डोक्यावर घेऊन. सुख-दुःखाचं पाथेय घेऊन भटकत राहतो समाधानाच्या चार चांदण्या वेचण्याच्या मिषाने. मनात विचारांची वादळे सैरभैर वाहत राहतात. भावनांच्या लाटा आदळत राहतात आयुष्याच्या किनाऱ्यांवर. प्रत्येक पळ एक अनुभूती बनून सामावतो जगण्यात. हे विखरत जाणंच जगण्याला नवे आयाम देत असतं.

काही गोष्टी संस्कृतीचे संचित असतं. आहे ते सगळेच सुंदर असतं अन् एकजात सगळंच वाईट वगैरे असतं, असं नाही. बरं अन् वाईट या बिंदूना सांधणाऱ्या संक्रमणरेषेवर असणारा विकल्प असतो तो. आहे ते अन् पदरी पडलं ते सगळंच समाजमनाचे तीर धरून वाहत येतं असंही नाही. मनावर चढलेली पुटे धुवायला थोडा अवधी द्यावा लागतो. सुरवातीस अपवाद असतात, नंतर तेच प्रघात बनतात, पुढे प्रघातनीती होते. 

माणसाचा इतिहासच वाहण्याचा आहे. वाहत्या वाटेवर वळणे असतात. वळणे ओलांडून वेग नाही धारण करता येत अथवा त्यांना वळसा घालूनही नाही पळता येत पुढे. वेगाला आवर घालण्यासाठी बांध घालावे लागतात. सुरवातीस त्यांची उंची मोठी नसते. ती सावकाश वाढवावी लागते. कारण रूढी जन्माला घालतो माणूस अन् मोडतोही माणूसच.

बदल घडतात. कधी घडून येतात. कधी घडवावे लागतात. बदल ही एकच गोष्ट अशी आहे, जी बदलवता नाही येत. संक्रमणाचं स्वप्नं पाहणाऱ्या डोळ्यांना सहकार्याच्या चिमूटभर मातीचंही मोल माहीत असतं. सहकार्याला कशाचीही उपमा देता नाही येत, फक्त त्याचे उपमेय अन् उपमान आपल्याला होता यायला हवं. पण आहे ते विसरून, मिळालं ते नाकारून कशाशी तरी तुलना करण्याचा मोह अनावर झाला की, आयुष्याचे अन्वयार्थ अधिक अवघड होतात, नाही का?

- चंद्रकांत चव्हाण

••